کوه تفتان از بلندترین قله‌های جنوب ایران است که در ردیف آتشفشان‌های فعال جهان قرار دارد. قله آتشفشانی این کوه برای آخرین بار نزدیک به ۷,۰۰۰ سال پیش فوران کرد و پس از آن خاموش بوده است. این کوه و مناطق اطراف آن از مهمترین جاذبه های سیستان و بلوچستان به شمار می‌روند و بین علاقه‌مندان به کوهنوردی شناخته شده هستند.
کوه تفتان کجاست؟
کوه تفتان از معروف‌ترین کوه‌های ایران است که گرچه در رشته کوه‌های البرز و زاگرس قرار ندارد، به‌دلیل ارتفاع زیاد و سابقه آتشفشانی بودن آن در گذشته، از شهرت زیادی برخوردار است. کوه تفتان در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است و بلندترین قله آن در حدود ۴,۰۴۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. نزدیک‌ترین شهر به کوه تفتان، خاش است و در حدود ۱۰۰ کیلومتر تا آن فاصله دارد.کوه تفتان با وجود ارتفاعی که دارد، به‌دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای با اقلیم گرم و خشک، در دوره‌های کوتاهی از سال پوشیده از برف و یخ می‌شود. پوشش گیاهی دامنه‌های کوه تفتان شامل درختچه‌های کوهی، ارژن، بادام کوهی، گز، سیه چوب و بوته‌هایی مانند آویشن، کاسنی، ریواس و پونه می‌شوند. گرگ و شغال نیز از حیوان‌های این منطقه هستند.قله‌های کوه تفتان در گستره‌ای به طول ۱۲ کیلومتر پراکنده هستند. این کوه چهار قله با سه دهانه آتشفشانی دارد. قله آتشفشانی و معروف کوه تفتان قله «چهل تن» نام دارد و ارتفاع آن به حدود ۴,۰۴۰ متر از سطح دریا می‌رسد. قله «چهل تن» را با نام کوه «زیارت» نیز می‌شناسند. نام چهل تن بر مبنای افسانه‌ای قدیمی شکل گرفته است که بر اساس آن چهل نفر از سالکان مذهبی در این کوه گم شده‌اند. قله زیارت در جبهه شمالی کوه تفتان قرار دارد و در جبهه جنوبی تفتان قله «مادر کوه» قرار گرفته است که کوتاه‌تر است. دو قله دیگر در شمال شرقی و غرب به ترتیب «صبح کوه» و «نر کوه» نامیده می‌شود.
در نزدیکی قله‌های کوه تفتان سه دریاچه نیز وجود دارد که با نام «دریاسر» معروف است و از جاهای دیدنی خاش به شمار می‌آید. دریاچه‌های بخش شمالی کوه عمق کمتری دارند و آب آنها شیرین و دریاچه دیگر عمیق با آب شور است. رودخانه‌هایی نیز در طول مسیر دسترسی به قله‌ها وجود دارند که بعضی از آنها فصلی هستند. از معروف‌ترین رودخانه‌های این کوه می‌توان به رودهای «لادیز» و «گزد» اشاره کرد که آب آنها در فصل‌های پر بارش زیاد می‌شود و در دیگر مواقع سال آب ندارند. چشمه‌های گوگرد و آب شیرین نیز در اطراف کوه و قله‌های آتشفشانی قرار گرفته‌اند.
از مهمترین چشمه‌های آب گرم در اطراف کوه تفتان می‌توان به چشمه آب معدنی «جم چن» یا «جم چین» در شمال غربی کوه، چشمه «آمنی» در غرب کوه و در انتهای مسیر رودخانه «بیدسر»، چشمه «برآبک» در شمال قله، چشمه «یوسف آباد» در غرب کوه، چشمه «ترشاب» در نزدیکی روستای ترشاب در جنوب کوه تفتان، چشمه «مرغاب» در جنوب شرقی تفتان، چشمه «گنج امین» در غرب روستای سنگان و چشمه‌های «کولکو»، «پوچلگی» و «پاول» در شرق کوه تفتان اشاره کرد. گیاهان اطراف این چشمه‌ها از خواص دارویی بالایی برخوردار هستند. ترکیب مواد معدنی داخل آب این چشمه‌ها نیز برای درمان بیماری‌های مختلف کاربرد دارند. بیماری‌های گوارشی و دردهای استخوانی با تاثیر مواد معدنی این چشمه‌ها تا مقدار زیادی التیام پیدا می‌کنند.
قله‌های مرتفع کوه تفتان از پر طرفدارترین مسیرها برای کوهنوردان هستند و در بیشتر زمان سال از ورزشکاران میزبانی می‌کنند. این منطقه به‌دلیل قرار داشتن در منطقه ویژه گردشگری و ارتفاع بالا در استان سیستان و بلوچستان، آب و هوا و پوشش گیاهی مناسبی به نسبت سایر نقاط استان دارد و در طول سال گردشگران و ورزشکاران زیادی از این منطقه دیدن می‌کنند. باغ‌های متنوع، چشمه‌های آبگرم و آب سرد و منابع طبیعی برجسته نیز بر جاذبه‌های این منطقه می‌افزایند. دو دیواره سنگ نوردی به نام‌های «گراش خان» و «شصت خدا» نیز در نزدیکی خاش و زاهدان و در مسیر دسترسی به کوه تفتان قرار گرفته‌اند که طرفداران این ورزش را به این منطقه می‌کشانند.
اگر قصد صعود به قله‌های کوه تفتان را دارید، به خاطر داشته باشید که این کوه در تمام فصل‌های سال برف‌گیر نیست و فصل تابستان هوا گرم و آفتاب سوزان است که می‌تواند در کوهنوردی آزاردهنده باشد. در فصل بها، روزها هوا معتدل می‌شود و شب‌ها رو به سردی می‌رود. از منافذی در طول مسیر و در قسمت‌های نزدیک به قله غبارهای گوگردی متصاعد می‌شود که بهتر است برای جلوگیری از مزاحمت آنها بینی خود را بپوشانید. بهترین زمان برای صعود به قله تفتان از اوایل فروردین آغاز می‌شود و تا پایان اردیبهشت ادامه دارد. پاییز و زمستان نیز گرچه از فصل‌های موردعلاقه کوهنوردان هستند، در این منطقه با وزش بادهای شدیدی همراه است که صعود به قله را سخت می‌کند؛ پس اگر در این فصل‌ها قصد رفتن به قله تفتان را دارید، ابزار و وسایل کامل و پیشرفته کوهنوردی را به‌همراه داشته باشید. در حالت کلی اختلاف دمای روز و شب در کوه تفتان زیاد است.
برای رفتن به‌سمت کوه تفتان بهترین مسیر از راه شهر خاش می‌گذرد. در ۲۰ کیلومتری شمال خاش به‌سمت زاهدان، می‌توانید تابلوی دسترسی به کوه تفتان را ببینید. اگر از شمال سیستان و بلوچستان به‌سمت خاش می‌روید، در فاصله ۱۳۰ کیلومتری از جنوب شهر زاهدان به این مسیر خروجی خواهید رسید. در این جاده فرعی باید در حدود ۳۰ کیلومتر به‌سمت شرق برانید.
در طول مسیر دسترسی به قله تفتان می‌توانید از روستاهای زیبای این منطقه نیز دیدن کنید. روستاهای «کوشه»، «تمندان»، «انجیرک»، «تمین»، «ترشاب»، «سنگان» و «خارستان»، از مهمترین روستاهای گردشگری در اطراف کوه تفتان هستند. هرچند روستاهای دیدنی اطراف این کوه فراتر از این تعداد هستند و با برنامه‌ریزی مناسب می‌توانید از آنها دیدن کنید.
برای کوهنوردی به‌سمت قله تفتان چهار مسیر مختلف وجود دارد که البته باید با حضور راهنما یکی از آنها را انتخاب کنید. این کوه یکی از حرفه‌ای‌ترین مسیرهای کوهنوردی به شمار می‌رود و تاکنون گروه‌های کوهنوردی مختلفی از سراسر جهان به قله کوه تفتان صعود کرده‌اند. بهترین مسیر برای صعود به قله از مسیر پناهگاه در جبهه غربی کوه می‌گذرد. مسیر شمال شرقی کوه از دوراهی روستاهای سنگان و خنجک، به منطقه «گون تختی مسیر» یا «دودکش دره» می‌رسد. مسیرهای «میر جاوه» و «تمین» در شمال، روستای «ترشاب» از شرق و «تلخ آب» از جنوب نیز به قله تفتان دسترسی دارند. از روستای کوته تا قله در حدود ۱۰ ساعت طول می‌کشد و تا چشمه «آب خوش» در نزدیکی «تنگ گلو»، آب قابل شرب وجود ندارد. صعود از هرکدام از این مسیرها باید با اطلاع هیئت کوهنوردی استان صورت پذیرد.
آیا کوه تفتان یک آتشفشان است؟
در تقسیم‌بندی زمین‌شناسی، کوه‌هایی که از آخرین فعالیت آنها کمتر از ۱۰ هزار سال گذشته باشد، در دسته کوه‌های آتشفشانی فعال قرار می‌گیرند. به همین دلیل گرچه از آخرین فوران آتشفشانی کوه تفتان نزدیک به ۷,۰۰۰ سال گذشته است، کوه تفتان از کوه‌های فعال آتشفشانی به شمار می‌رود. از دهانه قله چهل تن که قله آتشفشانی کوه تفتان به شمار می‌رود نیز هنوز بخارهای گوگرد و دود متصاعد می‌شود.نمای قله‌های تفتان شبیه به زین اسب است و سه دهانه آتشفشانی بالای آن قرار دارد. آثار به جا مانده از گدازه‌های آتشفشانی در کوه تفتان، مسافتی به‌اندازه ۱۳۰۰ کیلومتر مربع را پوشانده‌اند؛ اما لایه‌های خاکستر در این کوه زیاد نیست. در حال حاضر از فاصله ۱۰۰ کیلومتری هم بخارهای گوگرد بر فراز کوه تفتان دیده می‌شود. گازهای خارج شده از این کوه سمی هستند و از ترکیب آنها با آب، اسید سولفوریک به وجود می‌آید که بسیار خطرناک است و از آن با عنوان تیز آب سلطانی یاد می‌کنند.کوه تفتان از رشته کوه آتشفشانی سلطان کوه در پاکستان منشعب شده است که سال‌های زیادی از خاموشی آن می‌گذرد. آخرین فعالیت آتشفشانی قله تفتان نیز مربوط به ۶,۹۰۰ سال قبل است. نام کوه تفتان ریشه در کلمه «تفت» دارد که در زبان محلی به آن «تپت» گفته می‌شود و معنی گرما می‌دهد.
معادن کوه تفتان
کوه تفتان در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و این منطقه سرشار از منابع طبیعی ارزشمند و متنوع است. معادن این استان شامل عناصر گران‌بها مانند طلا، مس، تیتانیوم، منگنز، آنتیموان و موارد دیگر می‌شود. نزدیک به یک چهارم معادن این استان را مواد معدنی فلزی تشکیل می‌دهند و سایر معادن به مواد غیر فلزی، تزئینی و مصالح ساختمانی اختصاص دارند.
از مهمترین معادن کوه تفتان می‌توان به منابع ارزشمند پلی‌متال یا طلا و مس در دامنه آن اشاره کرد. با بهره‌برداری روز افزون از این معادن غنی، چرخه اقتصاد به‌خصوص در استان محروم سیستان و بلوچستان، رشد چشمگیری خواهد داشت. در سال‌های اخیر فعالیت در دامنه‌های کوه تفتان برای استفاده از منابع موجود در این کوه گسترش قابل توجهی یافته‌اند.
در سال‌های اخیر برنامه‌ریزی برای احداث کارخانه‌های مناسب برای جداسازی طلا از سنگ معدن آن در شهرهای تفتان و بزمان در حال انجام است. کشف در حدود ۱۰ میلیون تن سنگ معدن طلا در معادن کوه تفتان و بزمان، ضرورت ساخت و تجهیز کارخانه جداسازی طلا را ایجاد می‌کند. منطقه کشف معادن در کوه تفتان در فاصله هفت کیلومتری از شمال غربی این کوه قرار دارد و دسترسی به این منطقه از مسیر جاده خاش به روستاهای نوک آباد و خارستان وجود دارد.
با توجه به محروم ماندن استان سیستان و بلوچستان در طول سالیان دراز، می‌توان امید داشت که با راه‌اندازی و گسترش کارخانه‌های پالایش و جداسازی سنگ معادن طبیعی در این استان، این منطقه از ایران نیز بتواند از ثروت عظیم خدادادی خود استفاده بیشتری بکند.
منبع : کجارو